Pieter van Foreest, medicus (Alkmaar, 1521-1597)

In de Grote Sint Laurenskerk in Alkmaar kun je over de eeuwenoude grafstenen lopen. In de granieten kerkvloer is de laatste rustplaats te vinden van Pieter van Foreest (1521-1597). De grafzerk is enige jaren geleden gerestaureerd. Pieter was een van de belangrijkste medici van ons land. Hij werd ook wel de Hollandse Hippocrates genoemd. Pieter liet zich ook wel Petrus Forestus noemen, meer een naam voor een geleerde.

Pieter werd in Alkmaar in 1521 geboren als oudste zoon van Jorden van Foreest (1494 – 1559) en Margaretha Nanning Beyersz. dochter. Jorden was in zijn leven o.m. baljuw van Bergen, schepen, thesaurier, kerkmeester en stadspensionaris van Alkmaar. Zijn broer Nanning was o.m. stadspensionaris van Alkmaar. We komen Jorden en Nanning nog tegen in onze rubriek ‘Bestuurskunde’.

Het geslacht Van Foreest was in die tijd al een oud en aanzienlijk geslacht waarvan de naam voor het eerst werd vermeld rond 1100.

Het eerste onderwijs genoot Pieter aan de Latijnse school waarvan de rector toentertijd Petrus Nanius was, een oom van hem van moederszijde. Rond 1936 ging hij studeren aan de Universiteit van Leuven en ontmoette daar Petrus Nanius weer als hoogleraar. Aanvankelijk was het de bedoeling dat hij op verzoek van zijn vader rechten ging studeren. Hij voelde daar weinig voor en door tussenkomst van oom Dirk van Foreest, die in Polen arts was, veranderde zijn vader van gedachten. Na enkele jaren begon hij aan een studiereis, een zogenoemde Peregrinatio Academia om de praktijk van de geneeskunde te ervaren en te leren. Vanuit Bologna reist hij naar Padua, Venetië en Ferrara. In november 1543, pas 22 jaar, promoveerde hij tot doctor in de geneeskunde aan de universiteit van Bologna. Daarna werkte hij nog enige tijd in Parijs en Rome. In 1546 ging hij, op verzoek van zijn vader, terug naar Alkmaar om een artsenpraktijk te starten. Hij trouwde met Eva van Teijlingen, de mooiste doffer die hij kon krijgen. Eva was de dochter van de rentmeester van Graaf van Egmond wiens vrouw hem niet minder dan twintig kinderen schonk, waarvan Eva het achttiende kind was. Eva en Pieter kregen twee kinderen, Margriet en Augustijn, die jong gestorven zijn, veel is hierover niet bekend.

Pieter begon in Alkmaar een artsenpraktijk maar al snel vertrok hij naar Delft waar hij werd aangesteld als stadsgeneesheer. Hij zou dit beroep vanaf 1558 meer dan 35 jaar uitoefenen. Er heerste in Delft een pestepidemie die een dreigende omvang had gekregen. De pestepidemie kostte meer dan een vijfde deel van de bevolking het leven.

In 1575 was hij betrokken bij de openingsplechtigheid van de Leidse Universiteit en werkte mee om de nieuwe statuten van de academie te ondertekenen. Hij hield zijn intreerede ‘De lof der geneeskunde’ en werd benoemd tot doctor en professor in de medicijnen. Hij besloot al snel terug te gaan naar Delft daar de praktijk hem meer trok dan het academische werk.

Pieter van Foreest alkmaar

Pieter kwam ook in aanraking met vormen van kanker. Maar dit was geen groot probleem in die tijd. In de zestiende eeuw hadden alle steden van Holland last van frequent terugkerende epidemieën zoals pest, syfilis en scheurbuik. Het verhaal gaat dat de Spaanse soldaten die in 1571 in Delft gelegerd waren allen syfilis hadden.

Zijn hele leven heeft hij zich gekeerd tegen kwakzalvers, piskijkers en het onbevoegd uitoefenen van de geneeskunst, hij schreef hierover een traktaat. Pas in 1584 wist hij de Delftse magistraten te overtuigen dat er regels opgesteld moesten worden voor het mogen uitoefenen van de geneeskunst.

Pieter van Foreest publiceerde, uit eigen waarneming en behandeling, 1300 ziektegeschiedenissen verdeeld over 42 boeken. Na zijn dood zijn deze gebundeld en uitgegeven als Opera Omnia.

Ruim twee eeuwen behoorde zijn werk tot de canon van de medische literatuur, hij was tijdens zijn leven al een groot voorvechter voor het delen van kennis en ervaring op het gebied van de geneeskunde in het belang van de mensen.

In 1574, tijdens het beleg van Leiden, werd hij geconsulteerd door prins Willem van Oranje. Deze lag met ‘derdedaagse koorts’ ziek te bed in Delfshaven. Niet alleen de prins, doch alle leden van diens gezin: Charlotte de Bourbon, de Graaf van Hohenlohe, schoonzoon van de prins, de keurvorst van Keulen en de gravin van Culemborg mocht hij tot zijn patiënten rekenen. Pieter was niet weinig trots op zijn vorstelijke patiënten, zoals blijkt uit de opdracht in een boek, dat hij later aan prins Maurits heeft gewijd.

In 1581 behandelde hij de prins Willem van Oranje die toen last had van een keelontsteking.

Na de aanslag op prins Willem van Oranje in 1584 verrichtte Pieter van Foreest samen met zijn collega Cornelis Busennius de lijkschouw en de balseming. Aan de Staten van Holland moesten zij verslag uitbrengen van hun bevindingen.

Na dit historisch belangrijke feit was hij nog tien jaar in Delft gebleven. Maar toen zijn geliefde Eva hem in 1594 ontviel besloot hij kort daarop terug te keren naar Alkmaar.

In 1597 is Pieter van Foreest op 75-jarige leeftijd in Alkmaar overleden waarna hij in zijn geboorteplaats Alkmaar werd begraven in de Groote of Sint-Laurenskerk.

Pieter van Foreest werd geroemd als arts in de traditie van Hippocrates : humaan, zorgvuldig en bescheiden.

Op zijn grafsteen staat: Hippocrates batavus si fuit ille fuit (Indien er ooit een Hollandse Hippocrates heeft bestaan dan was hij het).

Pieter van Foreest in de 21ste eeuw

De geest van Pieter van Foreest waart nog rond in de 21ste eeuw.

–              Er is een grote Delftse zorginstelling die met trots zijn naam draagt.

–              Ook de Foreest Medical School dankt zijn naam aan Pieter van Foreest.

–              Er zijn jaarlijks Van Foreest Publiekslezingen.

Het is inmiddels een goede traditie: de jaarlijkse Van Foreest Publiekslezing in de Grote Sint Laurenskerk in Alkmaar. De lezing zal dit jaar gehouden worden door Jelle Brandt Corstius, boekenschrijver, televisiemaker en Ruslandkenner. Vele bekende Nederlanders gingen hem voor zoals Henk van Os, Herman Pleij, Joost Zwagerman, Marita Mathijsen, Douwe Draaisma, Jan van Hooff, Paul Scheffer, Jan Blokker, Bert Keijzer, Sjoerd Kuyper en anderen.

–              500 Jaar Grote Sint Laurenskerk in Alkmaar in 2018

Verwacht mag worden dat er ook aandacht zal worden besteed aan Pieter van Foreest.

tk/ feb 2016